در حالی که ۲۰ سال از حضور انسانی در ایستگاه فضایی بین‌المللی (International Space Station) می‌گذرد، شاید بسیاری از خود بپرسند که آیا این آزمایشگاه مداری به سود جامعه بوده است؟ این پرسشی است که دانشمندان هم درباره‌ی آن چندان هم‌دیدگاه نیستند.
طی چند روز آینده ایستگاه فضایی بین‌المللی بیستمین سال حضور انسان را پشت سر می‌گذارد و دانشمندان آماده می‌شوند تا یک موفقیت نجومی مهم را جشن بگیرند. این ایستگاه در ۴۰۰ کیلومتر بالاتر از زمین، به مدت دو دهه، پذیرای تیم‌های گوناگون فضانوردان برای مجموعه‌ی گسترده‌ای از کار و فعالیت بوده است.
ساخت ایستگاه فضایی بین‌المللی
نخستین بار در تاریخ ۲ نوامبر ۲۰۰۰ (۱۱ آبان ۱۳۸۱) فضانوردان آمریکایی «بیل شفرد» (Bill Shepherd) و کیهان‌نورد روس «سرگئی کریکالف» (Sergei Krikalev) و «یوری گیندزکو» (Yuri Gidzenko) توسط فضاپیمای سایوز TM-31 به ایستگاه رفتند و از آن زمان تا کنون این ایستگاه هرگز خالی از خدمه نبوده است.
تا کنون در مجموع ۲۴۰ زن و مرد در این ایستگاه ۴۲۰ تنی مستقر شده‌اند که با سرعت ۱۷۰۰۰ مایل بر ساعت حرکت می‌کند و هر روز ۱۶ بار زمین را دور می‌زند. محل اقامت در ایستگاه فضایی بین‌المللی ۱۰۹ متری شامل شش فضای خواب، دو توالت، سالن بدنسازی و از همه محبوب‌تر مجموعه‌ای از پنجره‌های رو به زمین ساخت اروپا با نام کوپولا (Cupola) است که دیدی ۳۶۰ درجه فراهم می‌کند و به فضانوردان اجازه می‌دهد تا زمین را تماشا کنند و طوفان‌ها یا طلوع خورشید بر فراز آن را ببینند.
طوفان هاروی از نگاه اتاقک رصد زمین کوپولاCredit: NASA
طرح ساخت ایستگاه فضایی بین‌المللی دائمی در مدار زمین، برای نخستین بار در دهه‌ی ۱۹۸۰ میلادی توسط ناسا تهیه شد. با این وجود پیش‌بینی هزینه‌ها نشان داد که این موارد به طرز نگران‌کننده‌ای بالا خواهد بود. این نگرانی تا زمانی که فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی فرصتی برای همکاری با روسیه فراهم کرد، پابرجا بود. مهندسان فضایی این کشور، پیش از آن با ایستگاه‌های کوچک مداری خود شامل سالیوت و ایستگاه بزرگتر میر تجربه‌ی قابل توجهی در مأموریت‌های فضایی طولانی‌مدت به‌دست آورده بودند.
«پروفسور آنو اوژا» (Anu Ojha) مدیر مرکز ملی فضایی لستر درباره‌ی راه‌اندازی ایستگاه فضایی بین‌المللی گفت: «این یک اقدام کاملا عملی از سوی آمریکا بود. پس از متلاشی شدن اتحاد جماهیر شوروی، آمریکا می‌خواست مانع از هجوم کشورهای نامطمئن به مهنسان فضایی روسیه شود. بنابراین تلاش کرد آن‌ها را در یک برنامه‌ی فضایی مشترک همراه کند تا بتواند آن‌ها را در خانه نگه دارد و مأموریت‌هایی را برای آن‌ها در نظر بگیرد. برنامه‌ای که ایستگاه فضایی بین‌المللی راهکار آن بود.
در نهایت، دو کشور در مورد برنامه‌ی ساخت ISS توافق کردند. آژانس‌های فضایی کانادا و ژاپن نیز موافقت کردند که همراه با آژانس فضایی اروپا که انگلیس هم عضور اصلی آن است به این پروژه بپیوندد. مونتاژ ایستگاه در سال ۱۹۹۸ آغاز شد و بیش از ۳۰ پرواز توسط شاتل‌های فضایی ایالات متحده‌ی آمریکا و ۴۰ پرواز توسط موشک روسی سایوز انجام شد تا پیش از اتمام در سال ۲۰۱۱، اجزا و ماژول‌های لازم را به ایستگاه فضایی بین‌المللی برسانند.
بدین ترتیب فضانوردان سال‌ها مشغول ساخت ایستگاه بودند و تقریبا به‌تازگی توانسته‌اند که بر روی انجام کارهای جدی علمی از جمله اجرای بیش از ۳۰۰۰۰ آزمایش با همکاری هزاران دانشمند روی کره‌ی زمین تمرکز کنند.
نمایی از ایستگاه فضایی بین‌المللی در سال ۲۰۰۸Credit: AP
سود و کمبودهای ساخت ایستگاه فضایی بین‌المللی
هزینه‌ی نهایی ساخت ISS به بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار رسید. هزینه‌های تعمیر و نگهداری و پروازهای خدماتی ایستگاه هم سالانه ۴ میلیارد دلار است و بیشتر از این مبلغ توسط ایالت متحده پرداخت شده است. اما سؤال اینجاست که آیا این هزینه‌ی گسترده، ارزش داشته است؟
به عقیده‌ی «پروفسور ایان کرافورد» (Ian Crawford) متخصص علوم سیاره‌ای از دانشگاه لندن، چنین بوده است. او در این زمینه گفت: «در زمانی که جهان به‌شدت به نمونه‌هایی از فعالیت‌هایی نیاز دارد که بتواند مردم و ملت‌ها را به هم نزدیک کند، ISS یک نمونه‌ی خارق‌العاده از همکاری‌های بین‌المللی پراهمیت است. و همچنین آموختن نحوه‌ی زندگی و کار در فضا، در شرایطی که برای بازگشت به ماه و احتمالا فرستادن انسان به مریخ آماده می‌شویم، می‌تواند ما را در حایگاه خوبی قرار دهد.»
با این حال برخی از دانشمندان هم دیدگاه دیگری دارند. «سر مارتین ریز» (Sir Martin Rees) ستاره‌شناس رصدخانه‌ی سلطنتی لندن گفت: «به هیچ وجه نمی‌توانید مبالغ هنگفتی را که برای ساخت ISS هزینه شده توجیه کنید. بازده علمی این مجموعه برای شروع ناچیز بوده است.»
او افزود: «ما کمی درباره‌ی واکنش بدن در برابر گذراندن دوره‌های طولانی در فضا آموخته‌ایم و چند کریستال در گرانش صفر رشد داده‌ایم اما این به هیچ وجه متناسب با ده‌ها میلیارد دلاری که برای ایستگاه فضایی بین‌المللی هزینه شده، نیست. درواقع فقط وقتی خبری از ایستگاه می‌رسد که توالت‌هایش مسدود شده یا یک فضانورد هنگام شناوری با گیتار آواز می‌خواند.»
ریز در این زمینه تأکید کرد که بهتر می‌بود اگر پول ناسا برای راه‌اندازی مأموریت‌های رباتیک به دیگر سیارات یا ساخت رصدخانه‌های مداری هزینه می‌شد. این دیدگاهی است که «استیو وینبرگ» (Steve Weinberg) فیزیکدان و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل از دانشگاه تگزاس هم با آن موافق است.
وی گفت: «تنها دانش جالبی که در ISS انجام شده است، مطالعه‌ی پرتوهای کیهانی توسط طیف‌سنج مغناطیسی آلفا است. اما فضانوردان نقشی در عملکرد آن ندارد. این می‌توانست با هزینه‌ی کمتری توسط یک مأموریت بدون سرنشین در مدار انجام شود.»
کریس هدفیلد فضانورد کانادایی مشغول نواختن گیتار در ایستگاه فضایی بین‌المللیCredit: NASA/EPA
پروفسور اوجا هم خاطرنشان کرد که او در ابتدا درباره‌ی منطق علمی ISS تردید داشته اما اکنون متقاعد شده است که این یک موفقیت بسیار بزرگ است. او گفت: «آنچه که ما از نظر تجربه‌ی پرواز فضایی انسان، مهندسی فضایی و عملکرد علمی به‌دست آورده‌ایم، بسیار زیاد بوده است. ما یاد گرفته‌ایم که چگونه می‌توان سازه‌های عظیم را در فضا کنار یکدیگر قرار داد و برای مدت طولانی در آنجا زندگی کرد، در حالی که با انواع حوادث پیش آمده مواجه می‌شویم. بسیار مهم است که ما این تجربه را هدر ندهیم.»
یک درس کلیدی که از مطالعه‌ی فضانوردان ساکن در ISS آموخته شده است، تأثیرات طولانی مدت گرانش صفر بر بدن انسان است. این مطالعات شامل از دست دادن عضلات، کاهش تراکم استخوان و اختلال بینایی و چشایی است. دانشمندان دریافته‌اند که ممکن است چندین سال طول بکشد تا یک فضانورد پس از یک مأموریت فضایی چهار یا پنج ماهه بتواند تراکم استخوان خود را بازیابی کند. از طرف دیگر با استفاده از تردمیل و دستگاه‌های وزنه‌برداری فضانوردان می‌توانند از آثار مخرب از دست دادن عضلات جلوگیری کنند.
خصوصی شدن ایستگاه فضایی بین‌المللی
ناسا قصد دارد بودجه‌ی ایستگاه فضایی بین‌المللی را برای چهار یا پنج سال ادامه دهد و امیدوار است که پس از آن شرکت‌های خصوصی این مسؤولیت را برعهده بگیرند و آن را به صورت تجاری اداره کنند. در حالی که این آژانس مأموریت‌های پیشرفته‌ی بیشتری مانند برنامه‌ی آرتمیس را برای کاوش و استقرار در ماه پشتیبانی می‌کند و احتمالا یک روز انسان‌ها را به مریخ می‌فرستد. این پروژه‌ها شامل ساخت گیت‌وی هم می‌شود که نسخه‌ی کوچکتر ایستگاه فضایی در مدار ماه است و به‌عنوان یک نقطه‌ی توقف برای کاوش در سطح ماه استفاده خواهد شد.
اما آیا شرکتی خصوصی به پذیرش فعالیت در زمینه‌ی ایستگاه فضایی بین‌المللی علاقه‌مند است؟ تا کنون برخی از شرکت‌ها برای کار در ISS اعلام آمادگی کرده‌اند. شرکت «آکسیوم اسپیس» (Axiom Space) مستقر در تگزاس با ناسا قراردادی را منعقد کرده است تا ماژولی را برای انجام تحقیقات درباره‌ی مواد جدید بسازد.
کپسول دراگون اسپیس‌ایکس هنگام اتصال به ایستگاه فضایی بین‌المللیCredit: NASA
همچنین قرار است تام کروز بازیگر و داگ لیمان کارگردان سال آینده با کپسول دراگون اسپیس‌ایکس به ایستگاه فضایی بین‌المللی بروند تا صحنه‌های یک فیلم ماجراجویی اکشن را فیلم‌برداری کنند. مسابقه‌ی تلویزیونی «اسپیس هیرو» (Space Hero) هم که برای نمایش در سال ۲۰۲۳ برنامه‌ریزی شده است، اعلام کرده که قصد دارد یک برنده را به ISS بفرستد.
برای فهمیدن اینکه آیا اقداماتی از این دست می‌تواند جهت تأمین میلیاردها دلار برای راه‌اندازی ایستگاه کافی باشد، باید منتظر ماند. راه‌حل دیگر این است که ISS را از بین ببرند و اجزای آن را به زمین بفرستند تا با سوختن در جو از بین بروند.
اما به گفته‌ی «کاکل» (Cockell) این یک زباله‌ی وحشتناک خواهد بود. او گفت: «تلاش گسترده‌ای انجام شده است تا موافقت همه برای ساخت این ایستگاه تأمین و سپس ساخته شود. اگر این مورد را از دست بدهیم در آینده‌ی نزدیک شانس کمی برای ساختن ایستگاه دیگری خواهیم داشت. بنابراین باید شرکت‌ها را تشویق کنیم که فعالیت ایستگاه را حداقل برای یک دهه‌ی دیگر ادامه دهند.»
عکس کاور: فضانورد ناسا، مایک هاپکینز در یک راهپیمایی فضایی در سال ۲۰۱۳
Credit: NASA
منبع: The Guardian
